Λύττος ή Ξιδάς

Σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από το Καστέλλι και 39 από την πόλη του Ηρακλείου βρίσκεται ο αρκετά μεγάλος οικισμός Λύττος στην ανατολική πλευρά της Πεδιάδας. Οι κάτοικοι του, έφταναν τους 234 το 2011 και ασχολούνται σήμερα κυρίως με την ελαιοκαλλιέργεια και την αμπελουργία.

Το αρχικό όνομα του χωριού ήταν Ξιδάς και πιθανόν να οφείλεται στο επάγγελμα του πρώτου οικιστή του, ο οποίος όμως δεν είναι γνωστό πότε εγκαταστάθηκε στη θέση αυτή. Ωστόσο, η αρχαιότερη γνωστή αναφορά στον οικισμό εντοπίζεται σε χειρόγραφο του 14^ου αιώνα.

Ο οικισμός οφείλει το σημερινό του όνομα, σε αρχαία πόλη, η οποία ανακαλύφθηκε στη βορειοανατολική πλευρά του χωριού και έχει ταυτιστεί με μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Κρήτης, την ομηρική Λύττο ή Λύκτο. Κάτι τέτοιο όμως, δεν επιβεβαιώνεται από τα ανασκαφικά ευρήματα της θέσης, τα οποία ανάγονται Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους και όχι νωρίτερα. Ο εκτεταμένος αυτός αρχαίος οικισμός βρίσκεται πάνω σε ύψωμα 656μ., είναι επισκέψιμος σήμερα, όπου μπορεί να δει κανείς κατάλοιπα σημαντικών κτιρίων της πόλης, καθώς και ένα μεγάλο τμήμα από το εντυπωσιακό Ρωμαϊκό υδραγωγείο. Πάνω στα ερείπια του αρχαίου οικισμού, υπάρχουν επίσης δύο αξιόλογες εκκλησίες που μπορείτε να επισκεφθείτε: ο μεγάλος μονόχωρος ναός του Τιμίου Σταυρού, του 17^ου αι., στο χαμηλότερο επίπεδο του χώρου, καθώς και η τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Γεωργίου, του 14^ου αι., στο ψηλότερο σημείο της ακρόπολης.

Ακόμα, σε μικρή απόσταση δυτικά του Ξιδά, βρίσκεται η κοιλάδα Τζενεράλιδο, τοποθεσία φυσικής ομορφιάς την οποία αξίζει να εξερευνήσετε. Εκεί, θα συναντήσετε την πηγή νερού «Τζεναράλι», δίπλα από την οποία, είναι διακριτά τα ερείπια δύο παλιών νερόμυλων, ενώ κοντά είναι χτισμένος και ο μικρός ναός του Αγίου Νικολάου, με πλούσια τοιχογράφηση του 14ου αιώνα.

Ενδιαφέρον μνημείο της Λύττου αποτελεί και ο ενοριακός της ναός, που βρίσκεται σε κεντρικό σημείο και είναι αφιερωμένος στην Παναγία και στους Αγίους Αναργύρους. Πρόκειται για ένα κτίριο της πρώιμης βενετικής περιόδου, το οποίο δέχτηκε πολλές επεμβάσεις και προσθήκες στην πάροδο των αιώνων. Μην χάσετε την ευκαιρία να δείτε στο εσωτερικό του, τα πανέμορφα ξυλόγλυπτα τέμπλα του 19^ου αιώνα, καθώς και τις πολυάριθμες εικόνες της ίδιας εποχής.