Στην κορυφή ενός λόφου σε φυσικό περιβάλλον απαράμιλλης ομορφιάς, βρίσκεται το Σμάρι, ίσως ένας από τους ομορφότερους παραδοσιακούς οικισμούς της Κρήτης, ο οποίος βραβεύτηκε επάξια το 2011 από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, ως δεύτερος επιλαχών τουριστικός προορισμός αριστείας Το χωριό απέχει 7 χλμ. βορειοδυτικά του Καστελλίου και σύμφωνα με τις απογραφές του 2011 έχει 387 κατοίκους.

Η αρχαιότερη σωζόμενη αναφορά του οικισμού απαντά σε έγγραφο του 1375 του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα, με το όνομα Smari. Ωστόσο η κατοίκηση στην ευρύτερη περιοχή ξεκινάει από πολύ νωρίτερα, όπως επιβεβαιώνουν οι ανασκαφές της αρχαιολόγου Χατζή-Βαλλιάνου. Γύρω από το σημερινό χωριό και το λόφο του Προφήτη Ηλία στα ανατολικά του, εντοπίζονται οικισμοί, αγροικίες, ιερά, ναοί, νεκροταφεία διαφόρων περιόδων, αλλά και νεότερα μνημεία, μαρτυρώντας τη συνεχή ανθρώπινη δραστηριότητα από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι τις μέρες μας. Στην κορυφή του λόφου Προφήτη Ηλία, ο αρχαιολογικός χώρος Σμαρίου είναι μια από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις του Δήμου Μινώα.

Σήμερα ο γραφικός οικισμός, έχει κηρυχθεί διατηρητέος, διότι διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και πολεοδομία του, καθώς και τα χριστιανικά του μνημεία. Περπατώντας λοιπόν, στα στενά καλντερίμια του, θα εντυπωσιαστείτε από τα μικρά λιθόχτιστα σπιτάκια, τα όμορφα αυτά δείγματα τοπικής πεδιαδίτικης αρχιτεκτονικής, που παρατάσσονται το ένα δίπλα στο άλλο. Στο ψηλότερο σημείο του οικισμού θα συναντήσετε τη μικρή εκκλησούλα του 19^ου αιώνα, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, δίπλα από τον επιβλητικό, νεώτερο δίκλιτο ναό αφιερωμένο στον Άι Γιάννη τον Πρόδρομο και στους Αγίους Πάντες. Αν κατευθυνθείτε νότια του χωριού, θα βρείτε σε μικρή απόσταση από αυτό, τον ίδιας περιόδου ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.

Μέσα στο χωριό ωστόσο δεν λείπουν και οι σύγχρονες τουριστικές υποδομές, καθώς υπάρχουν ωραίες ταβερνούλες και καφενεία, όπου μπορείτε να απολαύσετε παραδοσιακούς μεζέδες και ντόπια Ρακή. Επίσης, για όσους αγαπάτε τα πήλινα παραδοσιακά σκεύη, θα βρείτε εργαστήρι κεραμικής στο χωριό, από όπου μπορείτε να τα προμηθευτείτε.

Ακόμα, αξίζει να εξερευνήσετε την ευρύτερη περιοχή του οικισμού, να περιηγηθείτε στους αρχαιολογικούς χώρους και να ανακαλύψετε τα μικρά εκκλησάκια, που βρίσκονται πάνω και γύρω από το λόφο του Προφήτη Ηλία.