Φάμπρικες – Eλαιοτριβεία

Οι ελαιώνες της πεδιάδας δίνουν στο τοπία μια ξεχωριστή ομορφιά. Η ελιά αποτελεί μια ακόμα κινητήριο δύναμη της οικονομίας του Δήμου. Οι ελιές μαζεύονται με κόπο και μεράκι και όσες δεν καταλήγουν ως βρώσιμες στο κρητικό τραπέζι, πηγαίνουν στα ελαιοτριβεία για να παραχθεί το χρυσάφι της Κρήτης, το ελαιόλαδο.

Πριν όμως από τα σύγχρονα ελαιοτριβεία σε όλους τους οικισμούς της πεδιάδας είχαν δημιουργηθεί οι περίφημες φάμπρικες παραγωγής ελαιολάδου, που πλέον τις συναντάμε ερειπωμένες και αφημένες στον χρόνο. Τα λιοτρίβια, «φάμπρικες» στην Κρήτη, ήταν απλά πέτρινα κτίσματα με κεραμιδοσκεπή ή δώμα, συχνά με την κατοικία του ιδιοκτήτη στον πρώτο όροφο. Ανήκαν σε ιδιώτες, σε συνεταιρισμούς ή σε μοναστήρια. Η διαδικασία της εξαγωγής του λαδιού ήταν επίπονη και γινόταν σε 3 φάσεις, την εκθλιψη στην φάμπρικα, το πιεστήριο και τον διαχωρισμο.

Το πρώτο στάδιο ήταν η σύνθλιψη του καρπού στην φάμπρικα. Οι φάμπρικες έχουν περάσει από δύο φάσεις εξέλιξης. Ο παλιότερος τύπος είχε μόνο μία μυλόπετρα, με ξύλινα εσωτερικά εξαρτήματα. Ο νεώτερος τύπος εισήχθη στην περιοχή στις αρχές του αιώνα και ήταν μία φάμπρικα με τρεις ή τέσσερις πέτρες. Το σχέδιο της δεύτερης φάμπρικας ήταν περιπλοκότερο και με σιδερένια κινητά τεμάχια. Δούλευε με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και έτριβε τις ελιές σε ζύμη πιο γρήγορα.

Τα οικόσιτα ζώα, βόδια, μουλάρια ή άλογα αποτελούσαν την κινητήριο δύναμη της φάμπρικας. Η μυλόπετρα ήταν δεμένη με ξύλινα εξαρτήματα στο κάτω άκρο ενός κάθετου άξονα, το “αξόνι”, που γύριζε μέσα σε μια λεκάνη, το “αλώνι”, στρωμένη με ελιές. Το αξόνι ήταν συνδεδεμένο με ένα οριζόντιο ξύλο, το “ζυγό”, στην έξω άκρη του οποίου είχε ζευτεί κάποιο ζώο, μουλάρι ή άλογο. Το άλεσμα των ελιών γινόταν με τις στροφές του ζώου γύρω από τη λεκάνη. Με την κίνηση αυτή κυλούσε η πέτρα πάνω από τις σκορπισμένες ελιές του αλωνιού και τις έκανε πολτό.

Κατά το δεύτερο στάδιο πίεζαν τον πολτό σε μια πρέσα, με μια βίδα, αρχικά καμωμένη από ξύλο και αργότερα από σίδηρο. Έβαζαν τον πολτό σε σακία, και τοποθετούσαν 5-7 από αυτά, το ένα πάνω στο άλλο, στη βάση της πρέσας. Εδώ τα πίεζαν τρεις φορές χρησιμοποιώντας μυϊκή δύναμη, περιστρέφοντας τη βίδα με ένα ξύλινο δοκάρι. Με την πρώτη απόσταξη έβγαινε το άδολον ή παρθένο λάδι, στη δεύτερη όμως απόσταξη και τη τρίτη, έριχναν καυτό νερό πάνω στα σακια τα οποία περιείχαν τον πολτό, για να βγει το υπόλοιπο λάδι. Αυτό το μάζευαν σε ένα δοχείο.